وقتی فردی فوت میکند بستگان و خویشاوندان وی به ترتیب از اموال و ماترک متوفی ارث میبرند. در صورتی که همه وراث در خصوص نحوه تقسیم ارث و سهم خود با یکدیگر توافق داشته باشند. اصولاً مشکلی بوجود نمیآید و مشکل مربوط به زمانی است که ورثه در خصوص میزان سهم و نحوه تقسیم با هم اختلاف دارند.
ارث و اقسام آن:
نحوه مطالبه سهمالارث و چگونگی تقسیم ترکه ابتدا باید با ارث و اقسام آن آشنا شویم. کلمه ارث در عرف به معنای اموالی است که شخص بعد از مرگش برای بازماندگانش به جا میگذارد. اما در اصطلاح حقوقی ارث به انتقال اموال به خویشان شخص پس از مرگش گفته میشود که این انتقال قهری و غیرارادی است. البته این انتقال قوانین خودش را دارد. یعنی طبق قانون میزان سهمالارث هر کدام از وراث مشخص شده است و اموال طبقه حصه قانونی هرکدام به آن ها میرسد.
لازم است بدانید که خویشان طبقهبندی شدهاند و وجود هرکدام از این طبقات باعث میشود طبقه دیگر از ارث بهرهای نبرد.
ماده 862 :اشخاصی که به موجب نسب ارث میبرند سه طبقهاند:
1: پدر و مادر و اولاد و اولاد اولاد.
2: اجداد و برادر و خواهر و اولاد آنها.
3: اعمام و عمات و اخوال و خالات و اولاد آنها.
ماده 863 : وارثین طبقهی بعد وقتی ارث میبرند که از وارثین طبقهی قبل کسی نباشد.
ماده 864 : از جمله اشخاصی که به موجب سبب ارث میبرند هر یک از زوجین است که در حین فوت دیگری زنده باشد.
سهم الارث چیست؟
سهم الارث به سهمی از داراییهای متوفی اطلاق میشود که طبق قوانین اسلامی یا مدنی به ورثه تعلق میگیرد. این سهم بسته به رابطه وراث با متوفی و نوع داراییها متفاوت است. درک صحیح این مفهوم برای هر فردی که قصد دارد از حقوق خود به عنوان وراث استفاده کند، الزامی است.
طبقات ارث:
طبقه اول : پدر و مادر،اولاد و اولاد اولاد (درجه اول: پدر و مادر و اولاد متوفی)، (درجه دوم: اولاد اولاد)، (درجه سوم: نبیرهها)
طبقه دوم : پدرِپدر، پدرِمادر، مادرِمادر، مادرِپدر و برادر و خواهر میت (درجه اول: جد و جده، خواهر و برادر)، (درجه دوم: پدر جد و مادر جد و پدر جده و مادر جده و فرزندان برادر و خواهر)
طبقه سوم : عموها، عمهها، داییها و خالهها و فرزندان آنان (درجه اول: عموها، عمهها، داییها و خالهها)، (درجه دوم: اولادعموها، عمهها، داییها و خالهها)
نکته ای که باید مدنظر قرار گرفت این است که همسر متوفّی، همیشه در کنار خویشاوندان نَسَبی وی(طبقات سهگانهی مذکور) ارث خواهد برد.
تقسیم ارث:
نحوه ی تقسیم ارث بین وراث :
سهم ارث زوجه: یک هشتم از ماترک متوفی اگر متوفی فرزند داشته باشد. یک چهارم از ماترک اگر متوفی فرزند نداشته باشد.
سهم ارث زوج: یک چهارم اگر متوفی فرزند داشته باشد. یک دوم از ماترک اگر متوفی فرزند نداشته باشد.
سهم ارث مادر: یک ششم از ماترک اگر متوفی فرزند یا خواهر و برادر داشته باشد. یک سوم از ماترک اگر متوفی فرزند و خواهر و برادر نداشته باشد.
سهم ارث پدر: یک ششم از ماترک اگر متوفی فرزند داشته باشد.
سهم ارث دختر (درصورتیکه متوفی پسر نداشته باشد): یک دوم (نصف)در صورت واحد بودن(یک دختر). دو سوم در صورت تعدد.
سهم ارث خواهر (مشترک از پدر و مادر یا مشترک از پدر، درصورتیکه برادر یا اجداد پدری نباشد): یک دوم در صورت واحد بودن (یک خواهر). دو سوم در صورت تعدد.
سهم ارث برادر و خواهر (مشترک از مادر درصورتیکه متوفی اجداد مادری نداشته باشد): یک ششم در صورت واحد بودن. یک سوم در صورت تعدد.
مراحل مطالبه سهم الارث :
شناسایی وراث:
اولین قدم در مطالبه سهم الارث، شناسایی وراث قانونی است. این افراد شامل فرزندان، همسر، والدین و سایر خویشاوندان نزدیک میشوند. لازم است تمامی وراث مشخص شوند تا تقسیم داراییها بهطور منصفانه انجام گیرد.
ارزیابی داراییها:
پس از شناسایی وراث، تعیین و ارزیابی داراییهای متوفی از اهمیت ویژهای برخوردار است. این داراییها میتواند شامل اموال ملکی، پول نقد، سهام و سایر داراییها باشد.
تنظیم سند انحصار وراثت:
برای رسمیت بخشیدن به فرایند تقسیم ارث، وراث باید به شورای حل اختلاف یا دادگاه مراجعه کرده و درخواست صدور سند انحصار وراثت نمایند. این سند سندی قانونی است که هویت وراث و سهم هر یک را مشخص میکند.
تقسیم داراییها:
پس از دریافت سند انحصار وراثت، وراث میتوانند به تقسیم داراییها پرداخته و سهم خود را دریافت کنند. این مرحله ممکن است بنا به توافق وراث و یا با کمک دادگاه انجام پذیرد.
شرایط مطالبه سهمالارث:
برای مطالبه سهمالارث، شرایطی باید احراز گردد:
فوت مورث: ابتدا باید فوت شخصی که ارث از او بهجا مانده است، به صورت رسمی احراز شود.
احراز وراثت: وراث باید از طریق ارائه گواهی انحصار وراثت اثبات نمایند که وارث قانونی متوفی هستند.
موجود بودن ترکه: دارایی یا حقوق مالی باید به عنوان ماترک متوفی موجود و قابل تقسیم باشد.
عدم منع قانونی: وجود وصیتنامه، وقف، یا ادعای سایر اشخاص ممکن است مانع یا موجب تغییر در نحوهی تقسیم گردد.
مراحل قانونی مطالبه سهمالارث:
اخذ گواهی فوت و گواهی انحصار وراثت: این اسناد از اداره ثبت احوال و شورای حل اختلاف دریافت میشود.
تعیین ترکه و ارزیابی داراییها: لازم است کلیه داراییهای متوفی شناسایی و ارزشگذاری شود.
تقسیم ترکه: در صورت توافق وراث، تقسیم بهصورت توافقی انجام میشود. در صورت اختلاف، مرجع قضایی به موضوع رسیدگی خواهد کرد.
اقامه دعوای حقوقی: در صورتی که یکی از وراث از تسلیم سهمالارث خودداری کند یا در تقسیم مشکل ایجاد شود، سایر وراث میتوانند با طرح دعوای حقوقی در دادگاه صالح، سهم خود را مطالبه نمایند.
دعوای مطالبه سهم الارث دعوای مالی است یا غیرمالی ؟
دعوای مطالبه سهم الارث از دعاوی مالی محسوب می شود، که می تواند حسب مورد مالی پولی یا مالی غیرپولی باشد.
دعوای مطالبه سهم الارث به طرفیت چه کسانی مطرح می شود؟
اصحاب دعوا در دعوای مطالبه سهم الارث ضرورت ندارد، کلیه وراث طرف دعوا قرار گیرند. بلکه صرفاً کسی که از تحویل سهم الارث خودداری می نماید، باید طرف دعوا واقع شود، برخلاف دعوای تقسیم ترکه ، که کلیه ورثه باید طرف دعوا واقع شوند.
هریک وراث میتوانند درخواست تقسیم سهم الارث بطورجداگانه مطرح کنند؟
هر یک از ورثه میتوانند جداگانه درخواست تقسیم سهم خود را بدهند. اگر بین وراث، محجور یا غایبی باشد، ولی محجور و امین غایب میتوانند این درخواست را مطرح کنند. همچنین درخواست تقسیم موصیبه از موصیله و وصی نیز پذیرفته میشود.
اگر یکی از وراث در حین دادرسی فوت کند چه میشود؟
اگر در خلال رسیدگی یکی از وراث فوت کند یا محجور شود بعلت تأثیر مستقیم بر دعوای مطروحه و سایر ورثه، میبایست مطابق ماده 105 قانون آیین دادرسی مدنی دادرسی متوقف گردد.
ترکه متوفی چیست؟
ترکه اموالی است که متوفی از خود باقی می گذارد که خالص و تصفیه شده نبوده و به دو دسته مثبت و منفی تقسیم می شود. منظور از دارایی های مثبت اموال منقول و غیر منقولی است که بین وراث تقسیم می شود. اما منظور از دارایی های منفی بدهی ها و دیونی است که چه به صورت قانونی و چه به صورت تعهدی بر گردن متوفی بوده. و پرداخت آنها پس از مرگ ایشان بر عهده وراث بوده و تا پرداخت نکردن آنها حق تقسیم ماترک را ندارند.
تفاوت دعوای تقسیم ترکه و مطالبه سهم الارث در چیست؟
این دو دعوا برخلاف آنچه برخی ها می پندارند مترادف هم نیستند و دو دعوای مستقل و متفاوت از هم به شمار می آیند و نمی توان آنها را به جای یکدیگر به کار برد.
دعوای تقسیم ترکه زمانی مطرح می شود، که پس از فوت متوفی ، وراث در خصوص تقسیم ترکه به توافق نمی رسند و تقسیم اموال را از دادگاه می خواهند.
اما دعوای مطالبه سهم الارث زمانی اقامه می شود، که ترکه یا از طریق تراضی وراث و تنظیم تقسیم نامه یا از طریق حکم قطعی دادگاه تقسیم شده باشد، ولی حصهٔ مشخص شده خواهان ، نزد فرد دیگری باشد و از تحویل یا تسلیم آن امتناع ورزد یا مثلاً زمانی که وارث از پرداخت قیمت عرصه و اعیان به زوجه متوفی امتناع می ورزد. لذا اگر دعوای مطالبه سهم الارث ، قبل از تقسیم ترکه مطرح شود دادگاه قرار عدم استماع دعوا صادر مینماید اما طرح همزمان این دو خواسته مانعی ندارد، با این شرط که احدی از ورثه سهم الارث ورثه دیگر را در اختیار داشته و از تحویل آن امتناع بورزد .
اداره حقوقی قوه قضائیه نیز در نظریه مشورتی مرتبط با موضوع مورد بحث تحت شماره 7/96/1947 مورخ 1396/08/27 اعلام داشته است. :
با تذکر اینکه ، دعوای تقسیم ترکه با مطالبه سهم الارث متفاوت است. در فرض سؤال هرگاه دعوای تقسیم ترکه مطرح شده و دادگاه به لحاظ غیر قابل تقسیم بودن ماترک ، دستور فروش ماترک را صادر کرده باشد، با عنایت به ماده 317 قانون امور حسبی باید کل ترکه فروخته شود و بهای آن پس از کسر هزینه ، به نسبت سهم الارث بین ورثه تقسیم گردد و لذا احد از ورثه نمی تواند برخی از ماترک معادل سهم الارث خود را جهت فروش معرفی نماید، مگر آنکه دعوای مطالبة سهم الارث مطرح شده و خواندگان نسبت به فروش قسمتی از ترکه بابت وصول و پرداخت سهم الارث خواهان رضایت داده باشند.
سهم هر یک از طبقات و درجات ارث :
در سیستم حقوقی ما به تبعیت از نظریات شرعی و فقهی، تقسیم ترکه بین طبقات و درجات مختلف متفاوت است و حتی ممکن است در وضعیت های متفاوت ارث، درجه خاصی از یک طبقه متفاوت باشد.
مثل اینکه پدر و مادر که درجه اول از طبقه اول هستند در صورت وجود فرزند برای متوفی یک ششم و در صورت عدم وجود فرزند برای متوفی یک سوم ارث می برند.یا در نقطه مقابل فرزندان که باز هم درجه اول از طبقه اول هستند در هر حال مطابق قاعده ارث ثابتی می برند (پسر دو برابر دختر).
به طور خلاصه و مختصر طبقات و درجات ارث به سه دسته تقسیم می شوند :
1: طبقه اول شامل پدر، مادر، فرزند، فرزندان فرزند.
2: طبقه دوم شامل پدربزرگ ها، مادربزرگ ها، خواهر، برادر ، فرزندان خواهر و برادر.
3: طبقه سوم شامل عموها، عمه ها، خاله ها، دایی ها و فرزندان آنها
برای مطالبه سهم ارث باید چه مواردی را رعایت کرد؟
تقسیم ترکه اگر با توافق شرکا و ورثه صورت گیرد به موجب بک صورتجلسه یا تقسیم نامه یا صلحنامه انجام می شود.که البته ضرورتی ندارد که کتبی باشد ولی بهتر است مکتوب بوده و با دقت و توسط یک وکیل با تجربه در خصوص اموال ، املاک و قراردادها تنظیم شود تا راه هر گونه چون و چرا و سوء استفاده و نقض عهد را در آینده ببندد.
همچنین برای تقسیم ترکه بدون رضایت هم طبیعتاً باید حسب مورد به دادگاه محل وقوع ماترک یا دادگاه محل اقامت خوانده مراجعه کرد.برای طرح دعوای حقوقی تقسیم ترکه یا مطالبه سهم ارث یا گرفتن ارث باید دادخواستی تحت همین عنوان از سوی یک یا چند نفر از وراث علیه سایرین تقدیم شود.در این خصوص نیز لازم است حتماً قبل از هر اقدامی با یک وکیل متخصص مشورت صورت گرفته و یا در صورت امکان پیگیری موضوع به وی سپرده شود.
دادگاه صالح به رسیدگی به دعوای مطالبه سهم الارث کدام مرجع رسیدگی است؟
دادگاه صالح برای مطالبه سهم الارث، دادگاه محل آخرین اقامتگاه دائمی متوفی است، ولی اگر آخرین اقامتگاه متوفی معلوم نباشد، دادگاه آخرین محل سکونت متوفی در ایران، صالح به رسیدگی خواهد بود و اگر در ایران اقامت نداشته باشد، دادگاهی صالح است که مال غیرمنقول سهم الارث در آن واقع است. در غیر اینصورت دادگاهی که مال منقول در آن واقع است، صالح می باشد و اگر مال منقولی وجود نداشت، دادگاه محل اقامت هر یک از ورثه ، صالح به رسیدگی است. اما اگر ترکه تقسیم شده باشد، دادگاه صالح به رسیدگی ، دادگاه محل اقامت خوانده میباشد
نحوه رسیدگی دادگاه به دعوای مطالبه سهم الارث به چه صورت است؟
در رسیدگی به درخواست تقسیم ، ابتدا دادگاه به توافقات احتمالی وراث توجه می نماید. در صورتی که برای تقسیم بین وراث توافقی حاصل شود، بصورت مکتوب در صورتجلسه دادگاه درج و به امضای آنها خواهد رسید، اما اگر توافق در این زمینه حاصل نشد، دادگاه با ارجاع امر به کارشناسی و تعیین بهای آن و قابل تقسیم بودن یا نبودن آن را احراز نموده و براساس نظریه صادره عمل خواهد نمود.
نکات مهم :
بهتر است متن راجع به تقسیم ارث در قالب صلحنامه تنظیم شود که هم لازم الاجرا باشد و هم جنبه فصل خصومت و رفع تنازع داشته باشد.
طبیعتاً بهترین راه برای فروش ترکه و تقسیم وجه آن یا به عبارت دیگر تقسیم از طریق فروش مال ، انجام اینکار با توافق شرکا و وراث است چرا که هم درگیر پیچیدگی های دادکستری نخواهید شد و هم به قیمت و شرایط مناسب و مورد نظر خود مال را خواهید فروخت؛ مراجعه به دادگستری راه حل مناسب برای افرادی است که در این مورد با هم توافق ندارند.
بهتر است قبل از تنظیم تقسیم نامه یا صلحنامه راجع به تقسیم ترکه و یا حتی بعد از آن، ورثه به یکدیگر یا عده ای از ورثه به دیگری وکالت فروش ندهند ؛چرا که معمولاً حق دریافت وجه یا فروش به هر شخص و با هر شرایط در این نوع وکالتنامه ها وجود دارد.
اگر یکی از وراث متصرف قسمتی از ماترک بوده و در خصوص فروش و تقسیم به هیچ وجه با سایرین همراهی و همکاری نمی نماید در بسیاری مواقع تقاضای خلع ید مشاعی بسیار راهگشاست.در این خصوص و جهت مشاوره با وکیل متخصص دعوای خلع ید مشاعی می توانید با دفتر وکالت ما در تماس و ارتباط باشید.
در صورتی که بین ورثه فرد محجور (اعم از صغیر، سفیه ومجنون) یا شخص غائبی وجود داشته باشد؛ صرف توافق شرکا و ورثه برای تقسیم کافی نیست و ابتدا باید برای محجور نصب قیم شده و سپس با اطلاع و دخالت دادستان (دادسرای امور محجورین و سرپرستی) نسبت به تقسیم اموال تصمیم گرفت
نمونه دادخواست صدور گواهی انحصار وراثت
خواهان: ……..
خوانده: ………
خواسته: صدور گواهی انحصار وراثت
دلایل و منضمات: ……
ریاست محترم دادگاه ………..
احتراماً به استحضار میرساند:
شادروان …………… (مورث اینجانب / مورث موکل اینجانب) فرزند ……… به شماره شناسنامه ………… متولد سال ……… صادره از ………… که نسبت ………… با بنده/ موکل بنده دارند، به شرح گواهی فوت صادره در تاریخ …………… به علت …… در منزل/ بیمارستان در شهر …… مرحوم گردیده اند. متوفی پیرو دین …… و مذهب ……… بوده اند و وراث در زمان فوت ایشان عبارتند از:
- ………………… فرزند …………………… به شماره شناسنامه ……………… متولد ……………………… ( فرزند متوفی)
- ………………… فرزند …………………… به شماره شناسنامه ……………… متولد ……………..……… (فرزند متوفی)
متوفی به جز ورثه فوق وراث دیگری ندارند و دارایی ایشان کمتر از / بیش از پانصد میلیون ریال می باشد. لذا رسیدگی و صدور گواهی انحصار وراثت مورد استدعاست.
نام و نام خانوادگی / امضا و تاریخ
نمونه دادخواست مطالبه سهم الارث زوجه:
ریاست محترم . . . . . . . . .
با سلام؛
احتراما به استحضار می رساند که اینجانب . . . . . فرزند . . . . . . به کد ملی . . . . . . . همسر دائمی مرحوم . . . . . . بوده که به موجب گواهی انحصار وراثت صادره از. . . . . . به تاریخ . . . . . . . . . . جزء ورثه ایشان محسوب می شوم و در راستای تقسیم ارث، در تاریخ . . . . . . تقسیم نامه ارث با رضایت کلیه ورثه، تنظیم شد؛ لکن تا کنون هیچکدام از ورثه، حاضر به تحویل سهم الارث به اینجانب نشده اند. بدینوسیله، به موجب این دادخواست، تحویل سهم الارث قانونی اینجانب به موجب تقسیم نامه مزبور را به استناد کلیه خسارات قانونی، تقاضا می نمایم.
سوالات متداول
آیا میزان سهم الارث فرزندان از پدر و مادر متفاوت است؟
چه پدر و چه مادر فوت کند پسر دو برابر دختر ارث میبرد. اینکه بعضی تصور میکنند که اگر مادر فوت کند پسر و دختر بطورمساوی از مادر ارث میبرند باور غلطی است.
آیا دعوای تقسیم ترکه از سوی فرد ثالثی که سهمالارث به او منتقل شده است پذیرفته میشود؟
به موجب مواد 301 و 309 قانون امورحسبی اگر احدی از ورثه سهمالارث خود را به ثالث منتقل نموده است درخواست تقسیم ترکه از سوی منتقلالیه قابلیت استماع دارد.
